Ιερά εξέταση

Στις 13 Φεβρουαρίου του 1633 ο Ιταλός αστρονόμος Γαλιλαίος Γαλιλέι παρουσιάζεται στο ιεροδικείο της Ρώμης για να δικαστεί ως υπέρμαχος της θεωρίας ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο. Λόγω της ημέρας λοιπόν θα σας γράψω για την Ιερά εξέταση.

Τον 11o  αιώνα μ.χ. η έξαρση των αιρέσεων  που ακολουθεί τη  θρησκευτική μεταρρύθμιση εξελίσσεται σε τεράστιο πρόβλημα για τις αρχές της καθολικής εκκλησίας. Δια νόμου η αίρεση κηρύσσεται το χείριστο αδίκημα και ύψιστη απειλή κατά της ενότητας και της ασφάλειας της καθολικής εκκλησίας και της σωτηρίας των ψυχών.

To 1184 ο Πάπας Λούκιος ο ΙΙΙ εκδίδει απόφαση, που κάποιοι αποκαλούν την ιδρυτική πράξη της Ιεράς Εξέτασης, με την οποία διατάσσει τους επισκόπους να αναλάβουν ενεργό ρόλο στον εντοπισμό και τη δίωξη των αιρετικών που υπάγονται στη δικαιοδοσία τους.

Το ζήτημα  δεν διευθετείτε καθώς πολλοί κληρικοί αρνούνται να αναμειχθούν στην επιχείρηση «συνέτισης»  της πνευματικής απόκλισης. Εκτελεστικά όργανα κατάλληλα να επιληφθούν του θέματος,  προκύπτουν τελικά  κυρίως από τα επαιτικά  θρησκευτικά τάγματα των Δομινικανών και των Φραγκισκανών  και διορίζονται Παπικοί δικαστικοί εκπρόσωποι για την αιρετική διαφθορά.

Η αποστολή των Inquisitors (από τον λατινικό όρο Inquisitio του Ρωμαϊκού δiκαίου) είναι η διεξαγωγή νόμιμης εκκλησιαστικής δικαστικής έρευνας, με στόχο την απόσπαση ομολογίας και μετάνοιας, των κατηγορουμένων για αίρεση ή συμμετοχή σε δραστηριότητες αντίθετες με τον κανονισμό της καθολικής εκκλησίας.

Παλιότερες προχριστιανικές πρακτικές όπως η χρήση φυλαχτών  και τα ξόρκια, που συχνά χρησιμοποιούνται από τους κατοίκους της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, αλλά και  η εμφάνιση νέων αντιλήψεων και διαφορετικών ιδεών όπως ο “Καθαρισμός” και ο   “Πλατωνισμός” γίνονται αφορμές για την άσκηση δίωξης με τις κατηγορίες της μαγείας και της αιρέσεως.

Συντάσσεται εγχειρίδιο  που καθορίζει τις μεθόδους αναγνώρισης και αντιμετώπισης της αίρεσης και το 1252, ο πάπας Innocent ο IV αδειοδοτεί τους ιεροεξεταστές να υποβάλλουν τους αιρετικούς σε βασανιστήρια εκτελούμενα απο δήμιους, προκειμένου να ομολογήσουν.  Ήδη από τη σύνοδο της Tarragona το 1242 η αίρεση μπορεί να τιμωρείται και με θάνατο και όσοι  κρίνονται ένοχοι και αρνούνται να μετανοήσουν  παραδίδονται στις κοσμικές αρχές για να τους επιβληθεί η ποινή.

Ωστόσο η  Ιεροεδικαστική δράση της μεσαιωνικής εκκλησίας στη Βόρεια Ευρώπη είναι σχετικά περιορισμένη με  πρόθεση  περισσότερο να επιβάλει  την μετάνοια παρά να λειτουργήσει κατασταλτικά και καταβάλλοντας προσπάθεια να περιορίσει τον υπερβάλλοντα ζήλο μεμονωμένων επισκόπων στη δίωξη των αιρετικών.

Οι κύριες εστίες αίρεσης εντοπίζονται στη νότια Γαλλία τη βορειοανατολική Ισπανία (Αραγονία) και τη βόρεια Ιταλία με στόχο κυρίως  τους  επικεφαλής των Καθαρών , που καταδικάζουν ανοιχτά τα δόγματα και την εξουσία της Λατινικής Εκκλησίας, και σε μικρότερο βαθμό τους Βαλντεσιανούς.

Με τη προτεσταντική μεταρρύθμιση οι αρχές της καθολικές εκκλησίας γίνονται επιρρεπείς στο να υποπτεύονται αιρετική δραστηριότητα σε οποιεσδήποτε νέες ιδέες ακόμα και αυτές του αναγεννησιακού ανθρωπισμού. Η εξάλειψη των αιρετικών γίνεται μια πολύ ευρύτερη και πιο πολύπλοκη υπόθεση με την εμπλοκή της πολιτικής.

Η καθολική εκκλησία δεν μπορεί  να ασκήσει επιρροή σε δικαστικά συστήματα χωρών που επίσημα πλέον ασπάζονται τον προτεσταντισμό. Πόλεμοι (τριακονταετής Γαλλικός πόλεμος)  σφαγές (Αγίου Βαρθολομαίου), ιεραποστολές και  προπαγάνδα αναλαμβάνουν τον κυρίαρχο ρόλο στην καταπολέμηση των αιρέσεων και ο θεσμός της Ιεράς εξέτασης περνάει πια σε δεύτερη μοίρα.

Στην Ισπανία  όμως η επιδημία της Μαύρης Πανώλης και οι οικονομικές και φυσικές καταστροφές που ακολουθούν αλλάζουν τις κοινωνικές ισορροπίες, και οδηγούν στη στοχοποίηση των εβραίων. Ξεκινούν διώξεις του εβραϊκού στοιχείου που υποχρεώνεται να εκχριστιανιστεί. Οι απόγονοι των εκχριστιανισμένων εβραίων, γνωστοί ως conversos θεωρούνται υπόπτου δραστηριότητας.

To 1478 ο Φερδινάνδος της Αραγωνίας και η γυναίκα του Ισαβέλλα βασιλείς της Ισπανίας πείθουν τον Πάπα Σίξτο τον IV να τους παραχωρήσει τη δικαιοδοσία να διορίσουν Ιεροεξεταστές που θα αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των Conversos που μυστικά ασκούν εβραϊκές ιεροτελεστίες. Οι πρώτοι Ισπανοί ιεροεξεταστές αποδεικνύονται τόσο σκληροί που ο Σίξτος επιχειρεί να περιορίσει τις δικαιοδοσίες τους χωρίς ωστόσο να το καταφέρει.

Αντίθετα το βασιλικό ζεύγος τον υποχρεώνει να τους παραχωρήσει την δυνατότητα να ορίσουν ένα αρχιεροεξεταστή και συμβούλιο που θα επιβλέπει τα ιεροδικεία που έχουν δημιουργηθεί στην Καστίλη, την Αραγωνία την Βαλένθια και την Καταλονία .

Το 1483 ο Φερδινάνδος διορίζει  γενικό επικεφαλή της Ισπανικής ιεράς εξέτασης τον Δομινικανό μοναχό Tomas de Torquemada το όνομα του οποίου θα γίνει σύμβολο της σκληρότητας και του τρόμου που συνδέθηκε με τις διώξεις του εκχριστιανισμένου εβραικού  και ισλαμικού στοιχείου της Ισπανίας και του προτεσταντισμού.

Οι αιρετικοί δικάζονται σε δημόσιες τελετές γνωστές ως «auto de fe» (πράξεις πίστης). Όσοι δεν “πείθονται” να αποκηρύξουν τις “ανομίες” τους λαμβάνουν ποινές που ποικίλουν από την ταπείνωση και τη δήμευση της περιουσίας μέχρι τον βασανισμό και στην περίπτωση των πιο απείθαρχων  τη θανάτωση στην πυρά.

Η Ισπανική Ιερά εξέταση  επεκτείνει τη δράση της στο Μεξικό, το Περού και τη Σικελία  ενώ στην Πορτογαλία ιδρύεται το 1530, ανεξάρτητη Πορτογαλική ιερά εξέταση που υπολογίζεται ότι μέχρι το 1760 εκδικάζει περίπου 30.000 ανθρώπους με το ποσοστό της επιβολής της θανατικής ποινής να ξεπερνά το αντίστοιχο της Ισπανίας.

Εντωμεταξύ η Ρώμη διαπιστώνοντας  τα οφέλη που θα της προσέφερε στον αγώνα της ενάντια στον προτεσταντισμό αλλά και στον περιορισμό της δράσης και της εξουσίας της ιεράς εξέτασης της Ιβιρικής που έχει εξαπλωθεί στην Αφρική και την Ασία, αποφασίζει να ιδρύσει μια  δική της. Έτσι το 1542, ο Πάπας Παύλος ο  III ιδρύει την «σύνοδο της ιερής έδρας» που αποτελείται από μια επιτροπή 6 καρδιναλίων.

Όμοια με τις υπόλοιπες εκφάνσεις της, η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση είναι υπεύθυνη για τη δίωξη ατόμων που κατηγορούνται για τη διάπραξη αδικημάτων που αφορούν την αίρεση , συμπεριλαμβανομένου του Προτεσταντισμού , της μαγείας , της ανηθικότητας , της βλασφημίας ,του Ιουδαισμού,  χρησιμοποιώντας πάντως ηπιότερες πρακτικές τιμωρίας.

Μια νέα αρμοδιότητα στην οποία επιδίδεται η Ιερή έδρα είναι η λογοκρισία του έντυπου λόγου και η σύνταξη λίστας απαγορευμένων βιβλίων, λόγω της κριτικής που ασκεί το περιεχόμενο τους στην καθολική εκκλησία.  Η λίστα αυτή σύντομα εξελίσσεται σε ένα εκτενές και τακτικά ενημερούμενο παράρτημα απαγορευμένων βιβλίων ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται το περίφημο  «Περί των Περιστροφών των Ουρανίων Σφαιρών» του Κοπέρνικου.

Το 1633 το Ιεροδικείο της Ρώμης  καλεί τον Γαλιλαίο σε εξέταση με την κατηγορία της παραβίασης του Διατάγματος του 1616 που αφορά στον Κατάλογο  Απαγορευμένων βιβλίων, σύμφωνα με το οποίο του είχε δοθεί εντολή να μην υποστηρίξει και  διδάξει την θεωρία περί της κίνησης της Γης.  Άξονας του κατηγορητηρίου είναι  η δημοσίευση του «Διαλόγου περί των δύο Μεγίστων Συστημάτων του Κόσμου» του Γαλιλαίου, του 1632.

Ο Γαλιλαίος φυλακίζεται και στην συνέχεια αφού αναγκάζεται να  αποκηρύξει τις ιδέες του όσον αφορά την κίνηση της Γης αφήνεται ελεύθερος  με την προϋπόθεση του  κατ’ οίκον  περιορισμού, όπως και πεθαίνει τον Ιανουάριο του 1642. Σύμφωνα με τον μύθο, φεύγοντας από την Ιερά Εξέταση επιμένει στην άποψη του αναφωνώντας “Και όμως γυρίζει”.

Η κατάργηση της Ιεράς εξέτασης  πραγματοποιείται  στην Ισπανία το 1808,  μετά την κατάληψη της από τους Γάλλους, από τον αδερφό του Ναπολέοντα  Joseph Bonaparte. Ο θεσμός αναβιώνει για λίγο μετά την απελευθέρωση της Ισπανίας το 1823 για να καταργηθεί οριστικά και επίσημα το 1834.

Η δράση της Ρωμαϊκής ιεράς εξέτασης φθίνει βαθμιαία και σταδιακά μέσα στο χρόνο μέσα από τις αλλαγές των ιστορικών συνθηκών και  ατέρμονες γραφειοκρατικές διαδικασίες, με την  επίσημη διαγραφή του παραρτήματος των απαγορευμένων βιβλίων να πραγματοποιείται μόλις το 1965.

Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι το συνολικός αριθμός ανθρώπων που οδηγήθηκαν στα  ιεροδικεία σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους ανέρχεται γύρω στους 150.000 από τους οποίους  3.000  περίπου εκτελέστηκαν.

Αιώνες μετά την  ολοκληρωτική της κατάργηση της και με μόνους πλέον μάρτυρες της δράσης της, τις αρχειακές πηγές οι μνήμες και οι θρύλοι που περιβάλλουν το θεσμό της Ιεράς εξέτασης παραμένουν ολοζώντανοι μέχρι και τις μέρες μας.

Πηγές